سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک یک اختلال خود ایمنی با زمینه ژنتیکی می باشد که در اثر ۲ عامل محیطی و ژنتیکی ایجاد می شود و عواملی مثل عفونتها که به مخاط روده آسیب می زنند می توانند باعث شروع علائم سلیاک شوند.
میزان شیوع سلیاک در اروپا و خاورمیانه تقریبا برابر است و در ایران از هر ۱۰۰ تا ۱۵۰ نفر یک نفر به سلیاک مبتلا هستند یعنی میزان شیوع آن در ایران ۱-۶/۰ درصد می باشد. ولی به ازای هریک بیمار تشخیص داده شده ۱۰ – ۲۰ نفر بدون تشخیص یا با تشخیص اشتباه وجود دارند . یعنی در ایران بین ۱۰۰۰ – ۲۰۰۰ نفر از بیماری خود اطلاع دارند در صورتی که تعداد واقعی بیماران مبتلا ۸۰۰۰۰۰ نفر برآورد می شود.
شروع علائم بالینی سلیاک از حدود ۲ سالگی می باشد که با علائم سوء جذب و اختلال رشد همراه می باشد و در بزرگسالی با علائم سوء هاضمه، تغییرات اجابت مزاج و علائم غیرگوارشی همراه می باشد. شایعترین علامت گوارشی سلیاک، اسهال بوده و در موارد شدید، استئاتوره ( مدفوع چرب ) و اتساع شکمی ناشی از نفخ، اغلب دیده می شود. شایعترین علامت غیرگوارشی سلیاک که در بالغین دیده می شود، خستگی مزمن بوده و البته تظاهرات عصبی، پوستی و در زنان با یائسگی زودرس و آمنوره و نازائی و مرده زائی دیده می شود.
درمان سلیاک: تنها راه درمان کامل ، دائمی و در دسترس بیماری سلیاک، حذف غذاهای حاوی گلوتن از رژیم غذائی است. در طول قرنها گندم غذای اصلی در رژیم غذائی ایرانیان بوده و از جهت گرانی برنج، بسیاری از مردم غذاهای نانی را ترجیح می دهند.
با توجه به وجود آلودگی در منابع غذائی در دسترس بیماران به گلوتن، اطلاع رسانی و افزایش آگاهی پزشکان و بیماران از منابع غذائی حاوی گلوتن موجود در گندم، چاودار و جو را دریافت کرده اند، ایجاد می شود.
گلوتن چیست؟ گلوتن نام عمومی یکی از پروتئینهای موجود در گندم، چاودار ( گندم سیاه ) و جو می باشد و وجود این پروتئین در رژیم غذائی فرد مبتلا به بیماری سلیاک می تواند منجر به آسیب روده کوچک آنها گردد و این آسیب دیدگی باعث کاهش جذب مواد غذائی ضروری می شود و اگر تحت درمان قرار نگیرد منجر به بیماری دیگری مانند کم خونی فقرآهن و کاهش تراکم استخوانی و کاهش وزن غیرارادی و کمبود فولات و ویتامین B12 گردد. مواد غذائی حاوی گلوتن عبارتند از: گندم، چاودار، جو، سبوس گندم، سمولینا، عصارات مالت و خمیر فطیر.
مواد غذائی که مشکوک به آلودگی به گلوتن هستند عبارتند از: مرغ چرب شده با روغن جامد، ماءالشعیر، زردچوبه، دارچین، چیپس، پاستا، انواع سس، شیرینی، غذای فرآوری شده، پفک، تمبر و لواشک و لوازم آرایش، سوسیس و کالباس، ویفرها، آدامس، خمیر دندان و اکثر داروها
ممکن است والدین از بدون گلوتن بودن غذائی که برای فرزندشان درست می کنند مطمئن نباشند ولی جای نگرانی نیست چون اکثر غذاهای طبیعی بدون گلوتن هستند که می توان در رژیم غذائی این بیماران استفاده کرد.
از منابع نشاسته ای و حبوبات بدون گلوتن می توان به موارد ذیل اشاره کرد: ذرت، برنج، سبوس برنج، سویا، آرد سیب زمینی، کتان، آرد تهیه شده از گردو و دانه ها و نشاسته ای که از ریشه گیاه اروروت گرفته می شود.
انواع میوه جات و سبزیجات تازه و پروتئین های حیوانی و لبنیات بدون افزودنی فاقد گلوتن می باشند.
در لیست مواد غذائی بدون گلوتن می توان از آجیل ها و دانه های خام و چیپس سیب زمینی و چیپس غلات و پاپ کرن و نان ذرت مکزیکی و برنج سفید یا قهوه ای استفاده کرد. لبنیات مصرفی بهتر است بصورت ماست خانگی، پنیر خانگی و شیر فاقد افزودنی باشد. ادویه جاتی مانند زردچوبه و دارچین و حتی رب مصرفی باید خانگی باشد.
مکملهای ویتامینی: مصرف یک مکمل ویتامینی – معدنی ممکن است برای برخی از بیماران در زمان تشخیص ضروری باشد و انتخاب مکمل ویتامینی – معدنی فاقد گلوتن حائز اهمیت است. اکثر بیماران سلیاک نیاز به مینرال کلسیم و آهن و ویتامین فولات و ویتامین B12 دارند که منابع غذائی حاوی این مینرالها و ویتامینها که این بیماران می توانند با خوردن آنها نیازهای خود را تامین کنند به شرح ذیل می باشد:
کلسیم در منابع غذائی شیر و ماست و پنیر محلی، ماهی ساردین، قزل آلا، کلم بروکلی، اسفناج، بادام خام، انجیر، شیر سویا غنی شده با کلسیم و آب پرتقال وجود دارد.
آهن در منابع غذائی گوشت، ماهی، ماکیان، آجیل خام، حبوبات، میوه جات خشک شده طبیعی، تخم مرغ، گل تاج خروس( همیشه بهار) موجود است.
فولات در منابع غذائی کلم بروکلی، مارچوبه، آب پرتقال، جگر، آرد حبوبات، کتان، بادام زمینی، گردو، کنجد و تخم آفتابگردان موجود است.
ویتامین B12 در منابع غذائی جگر، تخم مرغ، شیر، گوشت، ماکیان، ماهی و غذاهای دریائی موجود است.
لازم به ذکر است بعد از شروع رژیم غذائی فاقد گلوتن در این بیماران ۳ الی ۶ ماه بعد باید آزمایشات سرولوژی انجام دهند و از سال دوم هر ۲ سال یک بار باید تحت پیگیری قرار گیرند. بهبود مخاطی، هدف نهائی از درمان بیماری سلیاک است وبه طور متوسط ۳سال طول می کشد.ولی در ۹۵درصد کودکان ظرف مدت ۲ سال بهبود مخاطی حاصل می گردد.بررسی بیماران مبتلا به سلیاک از نظر پوکی استخوان بوسیله دانسیتومتری استخوان در بدو تشخیص در صورت حضور درد استخوان و پوکی استخوان و تکرار آن بعد یک الی دو سال توصیه می گردد.
فائضه مهان فر – کارشناس تغذیه بیمارستان بهبود